مدرسه تاسیسات آموزش تاسیسات مکانیکی و الکتریکی ساختمان
كشور ايران از نظر گسترة اقليمي و آب وهوا داراي تنوع بسيار زياد است كه اين موضوع در هر منطقه يكي از مهمترين فاكتورهاي طراحي براي استقرار ساختمانهاي مسكوني، تجاري و صنعتي است.
اين امر همواره محدود كننده و جهت دهندة طراحان و مهندسان بوده است. اما تنوع اقليم و خصوصيات منطقه نتوانسته است مباني اصلي طراحي را در يك ساختمان تحت تاثير قرار دهد. در اين مقاله سعي شده است اين مباني و نكات مهمي كه در رابطه با طراحي ساختمان و مجموعه سردخانه بايستي مورد توجه قرار گيرد، ذكر شود.
سردخانه‌ها بر حسب نوع استفاده، حجم و محصول و … به انواع گوناگون تقسيم بندي مي‌شوند كه سردخانه‌هاي ثابت يا مركزي، سردخانه‌هاي ذخيره‌اي يا انباري، سردخانه‌هاي توزيعي يا سردخانه‌هاي مراكز پخش، سردخانه‌هاي گمرك و مؤسسات بازرگاني، سردخانه‌هاي كارخانجات و مراكز توليدي يك نمونه‌اي از اين تقسيم‌بندي‌ها هستند.
در انتخاب محل سردخانه نكاتي را بايد مورد توجه قرار داد كه تعدادي از آنها معمولاً قسمتي از ملاحظات مربوط به توجيه مالي طرح احداث يك سردخانه است:
دسترسي به جاده يا راه‌های ارتباطی
بعنوان مثال براي سردخانه‌هاي توزيع كالا مي‌بايستي دسترسي به راههاي داخل شهر پيش‌بيني شود و به همين‌صورت براي سردخانه‌هاي ذخيره‌اي دسترسي به راههاي منتهي به مراكز توليد و توزيع، براي سردخانه‌هاي مراكز توليدي و كارخانجات دسترسي به راههاي ارتباطي كارخانجات، مراكز توليدي محصولات كشاورزي و غذايي و … بايد مورد توجه قرار گيرد.
دسترسي به آب
نقش آب در مراكز صنعتي و خصوصاً صنايع سردخانه‌اي حائز اهميت زيادي است. به گونه‌اي كه در كليه مراحل كاري يك سردخانه با آب سروكار دارد. فضاي سبز، شستشوي محوطه و اتاقهاي سردخانه، فرآيند آماده سازي مواد، كندانسورهاي تبخيري، ديفراست، رطوبت زني و … همه از مواردي هستند كه در مجموعه سردخانه براي انجام آنها به آب نياز است.
معمولاً نياز مجموعه به آب غيرشرب با حفر چاه و احداث منابع هوايي و زميني مرتفع مي‌شود و در موارد معدودي از آبهاي جاري كه حداقل آلودگي فيزيكي و شيميايي را داشته باشند استفاده مي‌شود. همچنين براي تهيه آب شرب مورد نياز از لوله‌كشي آب شهري چنانچه مقدور و در دسترس باشد استفاده مي‌شود. در غير اينصورت از تجهيزات تصفيه آب بهره مي‌گيرند.
دسترس به برق
تامين انرژي الكتريكي مهمترين موضوعي است كه هنگام طراحي و برنامه‌ريزي احداث يك سردخانه مورد توجه قرار مي‌گيرد. اشاره به قلب سيستم تبريد تراكمي كه كمپرسور است با مصرف زياد برق، خود نمونه‌اي از اهميت كاربرد برق در سردخانه است. همچنين الكتروموتورها، پمپ‌ها، كندانسورها، اواپراتورها، پرده‌هاي هوا، سلونوئيد ولوها، مدارات كنترل، روشنايي، درب‌هاي برقي و … از جمله اجزاي سردخانه هستند كه مستقيماً با انرژي الكتريكي سروكار دارند و عملكرد صحيح آنها به تامين مناسب و بدون وقفه انرژي الكتريكي وابسته است.
سردخانه‌ها از جمله صنايعي هستند كه با مصرف زياد انرژي الكتريكي بار سنگيني به شبكه تامين نيرو وارد مي‌كنند به همين دليل مشمول قوانين خاص خود مي‌باشند. در كشور ما بدليل گستردگي و وجود شبكه سراسري برق تقريباً در تمام كشور دسترسي به اين شبكه امكان دارد. ولي چون در تامين انرژي الكتريكي براي سردخانه بايد ضريب اطمينان بالايي رعايت شود هر مجموعه داراي ژنراتورهاي خاصي است كه در مواقع قطعي برق شبكه سراسري يا پايين آمدن توان شبكه، وارد عمل مي‌شوند و نوسانات تامين انرژي را به حداقل مي‌رسانند.
دسترسي به خطوط مخابراتي
اين موضوع مسئله‌اي است كه براي سهولت در امور تجاري و بازرگاني بيشتر مورد توجه قرار مي‌گيرد. از طرفي مي‌تواند تامين كننده رفاه كاركنان مقيم و مسائل امنيتي باشد. همچنين در صورت گستردگي مجموعه سردخانه وجود شبكه مخابرات داخلي باعث افزايش راندمان و دسترسي به پرسنل مي‌شود كه مي‌توان با استقرار شبكه داخلي تلفن كابلي و بي‌سيم، سيستم پيجينگ و … به اين امر دست يافت.
دوري ازمراكز آلودگي
بهداشت براي سردخانه داراي اهميت زيادي است تا حدي كه وجود اكيپ مجزايي براي تامين اين هدف در سردخانه لازم است. براي احداث يك سردخانه اين موضوع بايد در تمام مراحل طراحي مورد توجه قرار گيرد.
دوري محل احداث سردخانه از مراكز تخليه و دفن زباله كه در اطراف شهرها وجود دارد، لازم و ضروري است. چراكه اين اماكن محل تجمع حشرات موزي كه ناقل بيماريها هستند، مي‌باشد كه مهمترين آنها مگس، پشه، سوسك و … است. هممچنين اين اماكن محل مناسبي براي تغذيه حيوانات وحشي زباله‌خوار و مردارخوار است كه سگ، گربه، موش، شغال، گراز و … از آن جمله‌اند. در اين ميان حيوانات جونده مهمترين خطر براي بهداشت محيط سردخانه هستند كه براي مبارزه با آنها تدابير خاصي انديشيده مي‌شود.
علاوه بر اينها مجموعه سرخانه بايد از مراكز صنعتي و تجاري توليد آلودگي نيز فاصله داشته باشد تا تحت تاثير آلودگي اين مراكز كه شامل آلودگي هوا،آب و خاك مي‌شود، نشود. اين موضوع در مورد سردخانه‌هاي مواد غذايي اكيداً از طرف مراجع ذيصلاح مورد توجه قرار مي‌گيرد. نيروگاههاي حرارتي و هسته‌اي، پتروشيمي و پالايشگاه، تصفيه خانه‌هاي آب و مواد صنعتي، كارخانجات فرآوري مواد آلي و معدني، كارخانجات رنگ و مواد شيميايي و … از اين جمله مراكز هستند.
در نظر گرفتن تاثير بلاياي طبيعي بر سردخانه
علاوه بر كليه مواردي كه پيش از اين ذكر شد هنگام انتخاب محل احداث و طراحي ساختمان و مجموعه سرخانه بايد مسأله ديگري را مد نظر قرار داد و آن امكان آسيب ديدن سردخانه از بلاياي طبيعي است. باران‌هاي شديد، سيل، خشك‌سالي، گرماي شديد، طوفانؤ زلزله، آتش‌سوزي، رعد و برق و … مواردي هستند كه با درنظر گرفتن قدرت تخريب و آسيب رساني آنها، نمي‌توان بي‌تفاوت از كنارشان گذشت. براي مقابله با باران طراحي صحيح سقف سردخانه، شيب‌بندي مناسب سايت مجموعه، تعبيه آبروهاي مناسب، عايق‌كاري رطوبتي و مواردي از اين قبيل مي‌تواند مناسب باشد.دوري از مسير سيلابها، دوري از محل گسل‌هاي زلزله‌خيز، تعبيه ميله برق‌گير، طراحي سيستم اطفاء حريق مناسب، طراحي معماري متناسب با جهت باد و … نيز از ديگر راههاي پيش روي طراحان سردخانه است.
اين موارد تنها گوشه‌اي از ملاحظاتي است كه مجموعه طراح سردخانه در انتخاب محل احداث سردخانه بايد مورد توجه قرار دهند.
منظور از مجموعه طراح سردخانه گروه متخصصاني است كه براي طراحي سايت سردخانه از طرف كارفرماي طرح انتخاب شده‌اند. اين مجموعه مي‌تواند در قالب يك شركت طراح با كارفرما قرارداد امضا كند. تخصص‌هاي مورد نياز براي طراحي يك سردخانه با توجه به ملاحظات طراحي تعريف مي‌شوند كه شامل موارد زير هستند:
مهندس عمران در گرايش نقشه‌برداري ، مهندس عمران در گرايش عمران ، مهندس عمران در گرايش سازه ، معمار ، مهندس مكانيك در گرايش تاسيسات برودتي ، مهندس برق در گرايش قدرت و مهندس صنايع در گرايش مديريت پروژه.
پس از انتخاب محل سردخانه مهندسين طراح بايد ساختمانهاي اصلي و محوطه را با در نظر گرفتن شرايط اقليمي و بر اساس نوع سردخانه، همچنين با نيم‌نگاهي به ملاحظات مالي پروژه طراحي و محاسبه كنند. استفاده بهينه از زميني كه در اختيار طراحان گذاشته مي‌شود بايد مد نظر قرار گيرد و در سايت سردخانه بايد حداقل امكانات با توجه به نوع آن سردخانه در نظر گرفته شود.
بطور كلي يك سايت كامل بايد داراي كليه امكانات زير باشد و محاسبه مساحت زمين مورد نياز با توجه به اين موارد صورت گيرد. انواع سرخانه‌ها برحسب حجم و نحوة استفاده داراي همه يا بخشي از اين امكانات هستند:
اتاقهاي سردخانه
جزء لاينفك سايت سردخانه هستند كه خود بر حسب دماي نگهداري، نوع محصول و نحوه استفاده به چند دسته تقسيم مي‌شوند.
اتاق مديريت
كه مسئولين و مديران سردخانه در آن كار مي‌كنند و محل ملاقات مديران و جلسات است.
ساختمان اداري
كاركنان بخش اداري مسئوليت كارهاي دفتري و مكاتبات بين سازماني و خارج از سازمان را بر عهده دارند. ساختمان اداري معمولاً در كنار ساختمان مديريت يا جزئي از آن است. دسترسي آسان به اين ساختمان مهم است همچنين دور بودن از محيط اتاقهاي سردخانه و سر و صداهاي احتمالي ناشي از كاركرد مجموعه، الزامي است.
نگهباني
كنترل مبادي ورودي و خروجي مهمترين وظيفه اين بخش است از طرفي حفظ امنيت داخلي و كنترل رفت و آمد پرسنل نيز بر عهده اين بخش است. بهترين مكان براي بخش نگهباني درب‌هاي ورودي و خروجي سايت است.
باسكول
چون عمده محصولات سردخانه‌اي بر حسب وزن سنجيده مي‌شوند وجود اين وسيله لازم و ضروري است. بر حسب اينكه چه نوع سردخانه‌اي در پروژه تعريف شده، باسكول بايد حداكثر تناژ مورد نياز آن مجموعه را مرتفع كند.
سكوهاي مخصوص بارگيري و تخليه بار
انتقال محصولات به داخل و خارج از سايت با كاميون، كاميونت و وانت‌ها صورت مي‌گيرد كه براي سهولت در تخليه و بارگيري آنها پيش‌بيني سكوهاي مناسب لازم است.
فضاي باز
وسايل نقليه موتوري كه براي امور مختلف در سايت تردد مي‌كنند براي عبور و مرور نياز به يك فضاي باز متعارف دارند. لازم به ذكر است كه اين فضا بايد بصورت دو فضاي مجزا طراحي شود به گونه‌اي كه وسايل نقليه‌اي كه براي حمل محصولات وارد مي‌شوند با وسايل نقليه‌اي كه براي امور اداري يا بازرگاني به داخل سايت مي‌آيند، تداخل نداشته باشند و اساساً دسترسي وسايل نقليه مربوط به امور اداري به اتاقهاي سردخانه و سكوهاي بارگيري ممكن نباشد.
موتورخانه و قسمت فني
بخش پويا و فعال سردخانه موتورخانه و قسمتهاي فني است كه خود از قسمتهاي مختلفي تشكيل شده و در هر حالت انتخاب محل و مساحت مناسب براي اين قسمت بسيار مهم است.
محوطه و فضاي سبز
عموماً براي حفظ تراوت و شادابي هر سايت صنعتي و نيمه صنعتي و حتي اداري پيش‌بيني فضاي سبز و محوطه‌سازي جزء دستور كار قرار مي‌گيرد. اين موضوع امري است كه در اجراي آن هيچ گونه الزامي نيست ولي همواره توصيه مي‌شود. مشاهده شده در كشور ما در مكانهايي كه محدوديت از نظر زمين ندارند در كنار يا داخل سايت سردخانه باغات ميوه احداث مي‌شود كه خود اين نوعي سرمايه گذاري است.
بخش مسكوني
اين قسمت براي اسكان دائم يا موقت ساكنان بصورت مجموعه مسكوني مستقل يا وابسته در نظر گرفته مي‌شود. در بعضي سردخانه‌هاي بزرگ يك مهمانسراي كوچك نيز در نظر گرفته مي‌شود.
غذا خوري و آشپزخانه
چون شيفت‌هاي كاري سردخانه هشت، دوازده و يا بيست و چهار ساعته است كاركنان حداقل يك وعدة غذايي را در محل كار مي‌خورند لزا وجود آشپزخانه با امكانات طبخ و تهيه غذا الزامي است و به همين صورت محلي براي صرف غذا بصورت سالن غذاخوري و يا سلف‌سرويس بايد پيش‌بيني شود.
سرويس‌هاي بهداشتي
شامل دستشويي، حمام و توالت كه متناسب با پراكندگي قسمتهاي ذكر شده بايد پيش‌بيني لازم صورت گيرد. تعداد و نوع كاركنان در تعيين سرويس‌هاي بهداشتي بايد لحاظ شود. دسترسي آسان و حفظ نكات بهداشتي و موقعيت قرارگيري آنها از پارامترهاي طراحي سرويس‌هاي بهداشتي براي مجموعه سردخانه هستند.
پاركينگ
در كنار پيش‌بيني فضاهاي اضافي مسئله پاركينگ نيز مهم است. علاوه بر ملاحظات مربوطه بايد محل پاركينگ براي دو دستگاهماشين آتش‌نشاني به گونه‌اي كه در موارد عادي از اين محل استفاده نگردد، در نظر گرفته شود.
جمع‌آوري و دفع زباله
همانطور كه پيش از اين ذكر شد براي حفظ بهداشت در داخل سايت سردخانه بايد محلي براي جمع‌آوري زباله‌هاي روزانه و دفع ايمن آنها و يا انتقال زباله‌ها به خارج از مجموعه در نظر گرفته شود. اين محل بايد به دور از اتاقهاي سردخانه و محل بارگيري و فرآوري اوليه محصولات قرار داشته و امكان دسترسي جانوران موذي به آنها وجود نداشته باشد همچنين جلوي انتشار آلودگي احتمالي گرفته شود.
انبار تجهيزات
براي بخشهاي فني مجموعه سرخانه بايد انباري جهت نگهداري تجهيزات و مواد مصرفي در نظر گرفته شود كه در آن لوازم يدكي و لوازم تعمير و نگهداري، وجود دارد. نكته‌اي كه بايد به آن توجه داشت نزديك‌بودن اين انبار به موتورخانه و قسمتهاي فني و جدا بودن مواد قابل اشتعال از ساير وسايل است.
در كنار تمام اين موارد بخش هاي ديگري هستند كه بر حسب نوع سردخانه اضافه مي‌شوند. در كشور ما در بسياري از مناطق سايت سرخانه بصورت چند منظوره و فصلي مورد استفاده‌هاي گوناگون قرار مي‌گيرد لزا تجهيزات و مكنهاي ديگري براي آنها در نظر مي‌گيرند. بعنوان مثال استفاده از سيكلهاي آمونياك سردخانه براي استفاده در سيكل يخ‌سازي در فصل تابستان و يا استفاده از چرخه آمونياك بصورت همزمان براي سردخانه و استخرهاي Ice bank براي سيكل پاستوريزاسيون در صنايع شير و مثالهاي بسيار ديگر. در تمامي اين موارد كارايي اقتصادي سايت سرخانه افزايش پيدا كرده است.
نویسنده: مسعود خانی بختیاری
این مقاله در نشریه تهویه تبرید از همین نویسنده به چاپ رسیده است.